Βυζαντινή φιλοσοφία.

Στο Βυζάντιο δεν γεννιούνται αυτόνομες φιλοσοφίες ή αυτόνομα φιλοσοφικά συστήματα. Υπάρχει βεβαίως κάποια παραγωγή έργου στηριγμένου στη φιλοσοφική παράδοση του πλατωνισμού, αριστοτελισμού, στωικισμού, νεοπλατωνισμού και άλλων φιλοσοφικών προσεγγίσεων της αρχαιότητας, όμως αυτό που κυριαρχεί είναι η Πατερική, χριστιανική σκέψη και θεολογία.

Στην πραγματικότητα, αυτό που ονομάζουμε Βυζαντινή Φιλοσοφία, αποτελεί μια άρρηκτη ενότητα της ιστορίας του δόγματος και της χρήσης της ζωντανής φιλοσοφικής γλώσσας της τότε διανόησης, που χρησιμοποιήθηκε τελικά για την διατύπωσή του.

Οι Πατέρες της Εκκλησίας δεν παράγουν στοχαστικά, συλλογιστικά και διαλεκτικά το δόγμα, αλλά το διατυπώνουν με τέτοιο τρόπο. Χρησιμοποιούν πολλές φορές τον όρο φιλοσοφία με την έννοια ότι έχουν τη ζωντανή εμπειρία των μυστηρίων του τριαδικού Θεού. Όμως, ο ανθρώπινος νους πλησιάζει κατά το εφικτό τις θείες φωτιστικές ενέργειες και γνωρίζει τα μυστήρια του θεού εν μέρει ως προϊόν της θείας αποκάλυψης, αλλά η γνώση αυτή βρίσκεται σε μια προοδευτική τελείωση, πάντοτε υπό ορισμένες βασικές προϋποθέσεις: κάθαρση της ψυχής και του σώματος, φωτισμός και θέωση. Ο ανθρώπινος νους και ο λόγος δεν μπορούν με άλλο τρόπο να προσεγγίσουν τις θείες ενέργειες και να γνωρίσουν τα μυστήρια της δημιουργίας κι έτσι δεν είναι δυνατή καμιά φιλοσοφία παρά μόνο η περιπλάνηση της ψυχής που μόνο «ψιχία» αλήθειας μπορεί να βρει χωρίς να μπορεί να τεθεί στο δρόμο της τελειώσεως μακριά από τις παραπάνω προϋποθέσεις.

Όταν λοιπόν κάνουν λόγο για την Αγία Τριάδα, το Λόγο (το δεύτερο πρόσωπο), τη θεία ουσία ή τη θεία φύση, τις υποστάσεις ή τα πρόσωπα, τη θεογνωσία (με τις τρεις βαθμίδες, την κάθαρση, το φωτισμό και τη θέωση), την ενέργεια, την ταυτότητα της θείας ουσίας και την ταυτότητα της θείας ενέργειας, την ετερότητα των υποστάσεων, την ερωτική φορά Θεού και ανθρώπου και για άλλα, αντλούν εκφραστικά μέσα από την περιρρέουσα ατμόσφαιρα, για να κυριαρχήσει τελικά μια οργανική ενότητα δόγματος και φιλοσοφίας κατά τη διατύπωση.

Η έκθεση των δογμάτων και οι φιλοσοφικές αρχές, ως σχηματικές παραστάσεις που βοηθούν τη διατύπωση, είναι οργανικά δεμένα και η θεολογία κατά την περιγραφή και την ανάλυση της δεν αποβάλλει το φιλοσοφικό ένδυμα και με τη σειρά της η φιλοσοφική σκέψη το θεολογικό περιεχόμενο.

Στη μελέτη της Βυζαντινής Φιλοσοφίας δεν επαρκεί μια απλή έκθεση της ιστορίας των δογμάτων αλλά πρέπει να επισημανθούν τα βασικά παραστατικά σχήματα που αφομοιώθηκαν τελικά από τη θεολογική σκέψη.